دوست جراحم یک روز عکسی برایم فرستاد از آخرین عملی که انجام داده. تصویر غده‌ای که آن روز صبح از گلوی بیمارش خارج کرده بود. گفت: “می‌دانی، به نام علمی‌ش کاری ندارم، من بهش می‌گم غم‌باد”. باورش سخت نیست؛ گاهی جسم آئینه روان ماست، انعکاس غم‌ها و رنج‌های التیام نیافته ما.

دوستم می‌گفت: «هر بار که زن برای معاینه می‌آمد، از تنها چیزی که صحبت نمی­کرد، بیماریش بود. مدام از تنهایی و دوری و بی‌معرفتی فرزندانش حرف می‌زد.» بچه‌هایی که جوانی‌‌اش را پایشان گذاشته بوده و حالا روزگار پیری‌اش باید به تنهایی می‌گذشت. می‌گفت: «همیشه آخر حرف‌هایش، بغض سنگینی توی گلویش می‌نشست.» واقعیت این است که آدم‌ها گاهی در تله مهربانی و محبتشان گیر می‌کنند. همیشه دیگران ما را به تله­ نمی­اندازند، گاهی خودمان اسبابش را فراهم می‌کنیم. بدون آنکه بدانیم، ماجرا را طوری پیش می­بریم که دیگران مقصرند؛ اما بقول پائولو کوئیلو «ما انسان‌ها همیشه آن چیزی را می­بینیم که دوست داریم.»

زمانی که توجه به نیاز دیگران برایمان اولویت است، زمانی که خوشحالیمان در گرو خوشحالی اطرافیانمان است یا نمی­توانیم به خواسته­های دیگران نه بگوییم! شاید به ظاهر مهربان و از خود گذشته­ایم اما در واقع در حال آماده کردن تله ایثار برای خودمان هستیم. برداشت اشتباه نکنید! ایثار، ازخودگذشتگی یا فداکاری بد نیست. اما تله­ یا طرحواره ایثار الگویی تکرارشونده­است از دهندگی مداوم و بدون دریافت کمک. جالب اینکه کسی که درگیر طرحواره ایثار باشد، مدعی است که بدون توقع کمک می­کند. اما کافی­ست جایی نیاز به کمک یا توجه داشته­باشد و کسی حواسش به شرایطش نباشد. اینجاست که خشم، غم و احساس تنهایی مثل خوره به جان روح و روانش می­افتد.

ایثار مداوم یک اتفاق دیگر را هم رقم می­زند؛ شما کم کم این نقش را به­عهده­می­گیرید. نقشی که دیگران هم به چشم وظیفه­ برای شما می­بینند؛ درست مثل سرنوشت سمیه در فیلم ابد و یک روز. در خانواده­ای که درگیر فقر، اعتیاد و بیماری است تنها سمیه، حواسش به همه­چیز است. پرستار مادر، نگران برادر معتاد و تحصیل برادر نوجوانش و پر کردن جای خواهرانی که سر خانه و زندگی­شان هستند. حالا که قراراست باز هم برای نجات خانواده ازدواج کند، برسر رفتن و نرفتنش هم دعواست. مجادله دو برادر که رفتنش به نفع و ضرر کیست؟ برای همین محسن (نویدمحمدزاده) فریاد می­زد: «سمیه نرو!!! مامان رو به­حساب کی می­خوای بذاری، بری؟ اما اگه رفتی دیگه برنگرد، چون می­گن مشکل از ما بوده. یکمم به فکر ما باش …»

فهمیدن اینکه به طرحواره ایثار دچارید، چندان سخت نیست؛ اما اگر موارد زیر را تا حد زیادی در رفتار و شخصیت شما باشند، به این تله شخصیتی گرایش دارید:

• رفع نیازهای دیگران را بر نیازهای خودم ترجیح می­دهم و گرنه احساس گناه می­کنم.
• هر چقدر هم که کار داشته­باشم، باز هم وقتی نیاز باشد از کارم می زنم و به کار دیگران می­رسم.
• مردم مرا فردی می­بینند که برای دیگران زیاد کار می­کنم، ولی برای خودم کاری نمی­کنم.
• برای من خیلی دشوار است که از دیگران بخواهم نیازهایم را برآورده کنند.
• تنها وقتی خوشحال می­شوم که بتوانم اطرافیانم را خوشحال کنم و کاری برای آن ها انجام دهم.
• نمی­توانم به خواسته­های دیگران نه بگویم.
• علاقه زیادی به برطرف کردن درد و رنج بقیه دارم.
• همیشه بی­توقع به دیگران کمک می­کنم و این حس رضایت به من می­دهد.
• در محل کارم سعی می­کنم کارهای همکارهای خود را هم انجام دهم تا به آنها کمک کرده باشم.
• در قبال دیگران بیش از اندازه احساس مسئولیت می‌کنم. به دیگران خدمات زیادی می‌دهم.
• آنقدر به دیگران خدمت می‌کنم که معمولاً به ضرر خودم تمام می‌شود.
• اکثراً احساس می‌کنم که دیگران از مهربانی من سوء استفاده می­کنند. (درحالیکه این خودم هستم که چنین موقعیت‌هایی را ایجاد می‌کنم.)
• در صورتی که به خواسته دیگران نه بگویم، احساس گناه و خودخواه بودن می‌کنم.
• سنگ صبور اکثر افراد اطرافم هستم و مدام به درد و دل دیگران گوش می دهم و با آنها همدردی می‌کنم. ولی خودم هیچ کسی را برای دردودل کردن ندارم.
• در روابط اجتماعی خود دوستان زیادی دارم. هرچند نیازهای خودم معمولاً در این روابط برطرف نمی‌شود.

طرحواره­ یا تله ایثار از آن دست آسیب­های روانی­ست که خیرش برای دیگران زیاد است اما ضررش برای کسی به آن دچار است استخوان­سوز است. اگر نشانه­های طرحواره­ ایثار را در خودتان می­بینید، آگاهی از ریشه­های آن در کودکی قدم بعدی است. در مسیر درمان طرحواره­ها، باید مراقب باشید که وارد بی­راهه سرزنش و قضاوت خود یا والدین­تان نشوید.

منابع:

• https://schemairan.ir/isar
• طرحواره درمانی (راهنمای کاربردی برای متخصصین بالینی)، جفری یانگ، ژانت کلوسکو، مارجوری ویشار، مترجم: دکتر حسن حمید‌پور، دکتر زهرا اندوز