چرا کمک به دیگران می تواند به ما آسیب بزند؟

دوست جراحم یک روز عکسی برایم فرستاد از آخرین عملی که انجام داده. تصویر غده‌ای که آن روز صبح از گلوی بیمارش خارج کرده بود. گفت: “می‌دانی، به نام علمی‌ش کاری ندارم، من بهش می‌گم غم‌باد”. باورش سخت نیست؛ گاهی جسم آئینه روان ماست، انعکاس غم‌ها و رنج‌های التیام نیافته ما.

دوستم می‌گفت: «هر بار که زن برای معاینه می‌آمد، از تنها چیزی که صحبت نمی­کرد، بیماریش بود. مدام از تنهایی و دوری و بی‌معرفتی فرزندانش حرف می‌زد.» بچه‌هایی که جوانی‌‌اش را پایشان گذاشته بوده و حالا روزگار پیری‌اش باید به تنهایی می‌گذشت. می‌گفت: «همیشه آخر حرف‌هایش، بغض سنگینی توی گلویش می‌نشست.» واقعیت این است که آدم‌ها گاهی در تله مهربانی و محبتشان گیر می‌کنند. همیشه دیگران ما را به تله­ نمی­اندازند، گاهی خودمان اسبابش را فراهم می‌کنیم. بدون آنکه بدانیم، ماجرا را طوری پیش می­بریم که دیگران مقصرند؛ اما بقول پائولو کوئیلو «ما انسان‌ها همیشه آن چیزی را می­بینیم که دوست داریم.»

زمانی که توجه به نیاز دیگران برایمان اولویت است، زمانی که خوشحالیمان در گرو خوشحالی اطرافیانمان است یا نمی­توانیم به خواسته­های دیگران نه بگوییم! شاید به ظاهر مهربان و از خود گذشته­ایم اما در واقع در حال آماده کردن تله ایثار برای خودمان هستیم. برداشت اشتباه نکنید! ایثار، ازخودگذشتگی یا فداکاری بد نیست. اما تله­ یا طرحواره ایثار الگویی تکرارشونده­است از دهندگی مداوم و بدون دریافت کمک. جالب اینکه کسی که درگیر طرحواره ایثار باشد، مدعی است که بدون توقع کمک می­کند. اما کافی­ست جایی نیاز به کمک یا توجه داشته­باشد و کسی حواسش به شرایطش نباشد. اینجاست که خشم، غم و احساس تنهایی مثل خوره به جان روح و روانش می­افتد.

ایثار مداوم یک اتفاق دیگر را هم رقم می­زند؛ شما کم کم این نقش را به­عهده­می­گیرید. نقشی که دیگران هم به چشم وظیفه­ برای شما می­بینند؛ درست مثل سرنوشت سمیه در فیلم ابد و یک روز. در خانواده­ای که درگیر فقر، اعتیاد و بیماری است تنها سمیه، حواسش به همه­چیز است. پرستار مادر، نگران برادر معتاد و تحصیل برادر نوجوانش و پر کردن جای خواهرانی که سر خانه و زندگی­شان هستند. حالا که قراراست باز هم برای نجات خانواده ازدواج کند، برسر رفتن و نرفتنش هم دعواست. مجادله دو برادر که رفتنش به نفع و ضرر کیست؟ برای همین محسن (نویدمحمدزاده) فریاد می­زد: «سمیه نرو!!! مامان رو به­حساب کی می­خوای بذاری، بری؟ اما اگه رفتی دیگه برنگرد، چون می­گن مشکل از ما بوده. یکمم به فکر ما باش …»

فهمیدن اینکه به طرحواره ایثار دچارید، چندان سخت نیست؛ اما اگر موارد زیر را تا حد زیادی در رفتار و شخصیت شما باشند، به این تله شخصیتی گرایش دارید:

• رفع نیازهای دیگران را بر نیازهای خودم ترجیح می­دهم و گرنه احساس گناه می­کنم.
• هر چقدر هم که کار داشته­باشم، باز هم وقتی نیاز باشد از کارم می زنم و به کار دیگران می­رسم.
• مردم مرا فردی می­بینند که برای دیگران زیاد کار می­کنم، ولی برای خودم کاری نمی­کنم.
• برای من خیلی دشوار است که از دیگران بخواهم نیازهایم را برآورده کنند.
• تنها وقتی خوشحال می­شوم که بتوانم اطرافیانم را خوشحال کنم و کاری برای آن ها انجام دهم.
• نمی­توانم به خواسته­های دیگران نه بگویم.
• علاقه زیادی به برطرف کردن درد و رنج بقیه دارم.
• همیشه بی­توقع به دیگران کمک می­کنم و این حس رضایت به من می­دهد.
• در محل کارم سعی می­کنم کارهای همکارهای خود را هم انجام دهم تا به آنها کمک کرده باشم.
• در قبال دیگران بیش از اندازه احساس مسئولیت می‌کنم. به دیگران خدمات زیادی می‌دهم.
• آنقدر به دیگران خدمت می‌کنم که معمولاً به ضرر خودم تمام می‌شود.
• اکثراً احساس می‌کنم که دیگران از مهربانی من سوء استفاده می­کنند. (درحالیکه این خودم هستم که چنین موقعیت‌هایی را ایجاد می‌کنم.)
• در صورتی که به خواسته دیگران نه بگویم، احساس گناه و خودخواه بودن می‌کنم.
• سنگ صبور اکثر افراد اطرافم هستم و مدام به درد و دل دیگران گوش می دهم و با آنها همدردی می‌کنم. ولی خودم هیچ کسی را برای دردودل کردن ندارم.
• در روابط اجتماعی خود دوستان زیادی دارم. هرچند نیازهای خودم معمولاً در این روابط برطرف نمی‌شود.

طرحواره­ یا تله ایثار از آن دست آسیب­های روانی­ست که خیرش برای دیگران زیاد است اما ضررش برای کسی به آن دچار است استخوان­سوز است. اگر نشانه­های طرحواره­ ایثار را در خودتان می­بینید، آگاهی از ریشه­های آن در کودکی قدم بعدی است. در مسیر درمان طرحواره­ها، باید مراقب باشید که وارد بی­راهه سرزنش و قضاوت خود یا والدین­تان نشوید.

منابع:

• https://schemairan.ir/isar
• طرحواره درمانی (راهنمای کاربردی برای متخصصین بالینی)، جفری یانگ، ژانت کلوسکو، مارجوری ویشار، مترجم: دکتر حسن حمید‌پور، دکتر زهرا اندوز